Soske trebal le Evropake Uniake e Roma

Le EU zorali romani populacia, ginavdi karing 6-milionurja romani populacia si  komparabilo jekhe maškarutne membro themesa sar si i Danemarka. Maj vašno si ke, lake roma si o maj terno thaj o maj dživdo demografikano grupo; maj butde sar jekh trinto kotor lendar (35%) si telal 15 berša. Kadala maj but de sar 2 milijonura romane terne, sa kadja ando baripen sar i populacia katar i Latvia vaj Slovenia, reprezentisaren jekh verver šajpe andar i EU.

E kovlimata le akanutne ekonomikane politikenge thaj e kore thana katar e demokratikane sistemurja, pharjarde katar o politikano armirime rasizmo, mukhle le romen ko agor lenge societetengo. Vi kana na-i von i korkoro grupa savi ačhili parpale, e dživimaske standardurja le maj bute romenge andar i Evropa si maj paše kodolende andar e maj čorore regionurja andar i lumja.

Perdal kado, e roma sas lojalne. Von na darade nijekhvar o sekuriteto vaj o lačhipe penge themengo. Ama, adžukerindoj maj lačho phiravipe, von uštine butivar te arakhen len.

Dikhindos o baripe thaj o ternipe le romane populaciako andi Evropa avdives thaj vi e demografikane projekcie, jekh kasavi situacia na-i toke phari vaš e roma. O bidikhipe le romengo kovljarel i ekonomikani zor le Evropaki, lako politikano stabiliteto, laki socialo kohezia, lako kredibiliteto thaj lako globalno kompetitiviteto.

Sostar le EU trebal romane butjarne thaj bisnisoske manuša

Katar o 2009 dži ko 2023, le EU-ki populacia kaj si lan berša butjake, tiknili katar e 272 milionurja dži ke 263 milionurja thaj e projekcie sikaven maj dur jekh nevo deklino dži ke 236 milionură ando 2050. Kado trendo daravel le EU-ko ekonomikano vitaliteto thaj konkurenca. Akana andral lake granice si jekh solucia: i romani komuniteta—jekh importanto, ama biutilizime demografia. O procento le romane ternengo ande le EU-ke membro thema si duj dži ke trin droma maj baro sar kodolengo andar aver populacie. E roma vakeren but čhibja, si adaptirime, si antreprenorialo thaj šaj sikljon sigo, soske kadala kaliteturja sas lenge trebutne te arakhen pesko drom maj dur ando maškar le bikamimasko, le rasismosko thaj le čororimasko.

Vi kana e roma si jekh vašno šajutni butjaki zor, e ekonomikane politikane manuša našti te keren buti le sistemoske bilačhimasa andar saveste nakhen e roma. O kotor le terne romengo save na-i andi edukacia, andi buti vaj ando treningo (NEETs) si 56%, karing pandž droma maj baro katar o procento le EU karing 11,7%, vi kana si jekh buhljardo deficito butjarnengo andi buti. Jekhe procentosa toke 43% roma andi buti maškar e berša 20–64 thaj vi maj tikno procento maškar e romane džuvlja (28%), si konsiderabilo ekonomikane thaj socialne pokinimata palal kadava bipakjabe.

Te si zurajarde thaj thode andre andi buti, e roma šaj te den vast zorales te kovljaren o efekto katar o tiknjaripe le populaciako andi EU. 

Soske i EU trebal lake romane alosarne thaj kandidaturja 

O konflikto andar i Ukraina andjas maškar e EU liderja emerdžencako hatjaripe te arakhen i demokracia. Andi EU, e bidemokratikane praktike, sar si o libe pi zor le alosarnengo thaj o klientelismo peravel o integriteto le alosarimatengo. Kadala probleme si butivar čhudine tele thaj dikhle sar probleme save i EU trebal te lel samate avrjal peske granice vaš peski avrikani politika. Kado sikavel jekh darano paradokso: vi kana i EU vazdel zorales i demokracia perdal peske granice, na thol dosta zor te arakhel i demokracia khere. 

Vaš kodova motivo, e roma trebalas te oven jekh alosarimasko than vaš e politikane manuša save si angažime vaš o egaliteto, demokracia thaj zakonosko them, te šaj te aresen te mobilizirinen thaj te den publikane servisurja. Vi kadja, o naštipe le politikane manušenqo te keren kodo, khetanes le ekonomikane bisajekhimasko, peravel i pakiv thaj o patjabe andi demokracia maškar e roma, kerindos len te na džan te alosaren vaj te keren aver politikane aktiviteturja vaj, vi maj nasul, čhudel len ande vasta le anti-Evropake zorenge. Andi Bulgaria, i generalo prezenca ko alosaripe sas toke 37% vaš e alosarimata ando 2022 thaj 2023, sikavindos jekh generalo bi-intereso vaš o politikano proceso. Sa kadalenca o procento le romengo kaj sas ko alosaripe tiknilo konstanto telal o generalo numero thaj sas maškar 15% dži ko 31%.

Kadava si valido vi vaš aver minoritarno grupe thaj te arakhen kodolen save si maj but telal e anti-demokratikane manipulacie, na-i toke jekh moralo obligacia, si jekh urgento politikano imperativo.

Sostar andi EU treban romane artisturja thaj kulturalno produkatorja

Sar o fokuso le EU pal o sekuriteto barjol, o kinipe le armengo našti te ovel o jekhto palpale phenipe vaš le Rusiako hibrido maripe, savo thol andre vi o vazdipe le kulturalo marimatengo maškar le EU-thema. E kulturalo marimata kerde ekstremo polarizacia trujal le solidaritetake valorje, sajekhimaske thaj slobodimaske. E ekstremisto političarja harmonizisaren i kultura simplo vakjarimatenca “ame mamuj lende” thaj le predžudekatenca kontra e roma buhljarde ande sasti Evropa, e roma si jekh klaro “von” te oven eksploitirime.

O potencialo le romane kulturako thaj artako, ande aver rig, bešel ando fakto ke e romane mesadžurja si maj but mesadžurja vaš o manušipen, khetanipe thaj pačja de sar vaš i xoli. E roma na sas nijekhdata jekh grupa savi te anel risko vaš o sekuriteto vaj vaš o lačhipe lengere societetengo; sar sikavel i historia, e roma marde pen vaš "amende". O domeno le kulturako, sa kadja, sas ovela i jekhutni rig vaš i konsistento pozitivo interakcia maškar e roma thaj e gadže. I investicia andi kultura si odoleske trebutni te kovljarel kodolen kaj si kontra le Evropake valorje; e investicie andi romani kultura trebalas te oven jekh palpale phenipe ke kulturake marimata.

Bibaxtasa, i politikani vašno rig na liljas samate i zor le kulturaki thaj čhindjas e investicie ande late. Kana aver fondurja si putarde nominalo savorenge, e financirimaske kriterie—sar eksemplo, i eksistuime infrastruktura, sar si jekh galeriako than—butivar del rigate le romane artisturjen thaj le kulturalo produkatorjen thaj vi averen kaj si ande sa kasave thana. Sar rezultato, e artisturja, e produkatorja thaj e kulturalo institucie save promovisaren thaj arakhen le Evropake valorje maren pen vi maj but vaš o dživipe. E šanse save si len si but tikne te šaj te keren kompeticia kodolenca save tordjon vaš o ulavipe thaj i xoli, savengo vazdipe savrjama daravel vi o jekhipe andar le Evropake societete thaj vi le EU-ako pakjavipe.

I investicia si trebutni, šajutni thaj urgento

E prioriteturja thaj e EU strategie treban paruvde thaj mangen pes klaro akcie te peraven pes e bidemokratikane praktike, te lel sama pal penge valorje, te zorjarel peski kultura thaj te realizisarel o sasto potencialo le romengo te anen kontribucia ke lako ekonomikano barjaripe. 

I investicia ande džanimata, edukacia thaj antreprenoriato

Le Evropaki Komisia arakhljas 42 thana butjake save nakhen andar o tiknjaripe andi EU thaj o tikno numero le butjarnengo vi ande uče kalifikacie thaj vi ande tikne kalifikaciake butja si te džal maj dur. I edukacia thaj e trainingurja vaš e tiknes reprezentisarde grupe, sar si e roma šaj te zorjaren e sektorurja save maren pes le butjake deficitosa. E digitalo tehnologie si te keren neve šajmata thaj dži ando berš 2030 toke o sektoro le nevjarde energiako si te kerel 3,5 miljonurja neve thana butjake. Kadaja buti sikavel ke trebal te sikljaren pes thaj te thon pes andre andi buti savore komunitete. O maj nevo akciako plano katar i Komisia le Evropaki savesa dikhel te marel pes kontra o deficito andi buti thaj andi kalifikacia si jekh paso karing o lačho drom thaj si len 65 miliardurja evro ande EU fondurja te investin ande kalifikacie. Vi kadja, i implementacia si phangli ke membro thema thaj ke socialo partenerurja save sikavde pes dži akana distanto haj bieficiento ando džutipe le romengo. 

Kadala akcie si but vašno te realizil pes o sasto potencialo le romengo te šaj te den vast ke EU ekonomikano barjaripe:

• Paruven e publikane kinimata (prokuracia) tiknjarindos e takse thaj dindos džutimos lovengo le kontraktorjen save len andi buti grupurja kaj nakhle lungo vrjama andar o čororipe thaj sas bibutjako, maškar lende vi e romane džuvlja thaj terne thaj te tiknjarel pes e takse vaš e tikne pokinimata.

• Te del pes lungo vrjamake, stabilno thaj inovativno programurja vaš edukaciako suporto vaš e terne čhave maškar e roma, e ruralno čorore thaj aver bibahtale komunitete.

• Te keren pes treningurja ko than le butjako thaj te putaren pes centrurja vaš profesionalno godjaveripe ande romane mahalave.

• Te lačharel pes o akceso le romane antreprenorjengo ko kapitalo, savo na-i toke pal e finance, ama vi pal džutimaske servisurja sar si o treningo, mentoringo, networko thaj bisnisoske inkubatorja thaj akceleratorja. E akanutne finacialo skeme andi EU treban te oven hamisarde, soske von si but ulavde thaj na zorjaren pes jekh avres.

Investicia ando garavipe le demokraciako

E praktično mekanismurja kaj mangen te garaven e demokracie treban prioritisarde. 

O programo Citizens, Equality, Rights and Values ​​(CERV) (Themutne, Sajekhipe, Čačimata thaj Valorje), kerdo ando 2021-to berš le budžetosa 1,55 miliardurja evro, del fondurja te arakhel pes thaj te promovisarel pes le Evropake čačimata thaj valorje. Vi kana kadaja si jekh lačhi iniciativa voj na thol anglal le alosarimasko integriteto. Trebalas te kerel pes kadaja buti specialo ande regionurja kaj nakhen andar andrutne dara.

Kadala akcie si strategikane prioriteturja vaš o peravipe le bidemokratikane praktikengo:

• Te angažisaren pes e themutne ande lungo thaj skurto-vrjamake bi-partizano alosarimaske observaciake projekturja. Mobilizisaren kodolen kaj si maj but dukhavde  katar o alosaripe zorasa thaj katar i manipulacia te džutisarel pes o integriteto le alosarimaske procesurjengo.

• Te gelen maj dur e eforturja te maren pes kontra i online dezinformacia. Si jekh vašno trebajpe te buhljaren pes le informaciake thaj le edukaciake kampanie vaš e alosarne, specialo andi digitalo sfera, adaptisarde vaš kodola save si maj vulnerabilo anglal le i manipulacia le alosarneski.

• Te kerel pes regularno thaj intensivo paruvipe maškar e guvernoske oficialo manuša, politikane partidurja thaj e maj čhudine rigate alosarne. Putaren iniciative save thon andre le maj dukhavde manušen andar i populacia, sigurindoj kaj lengere glasurja ka ašunen pes thaj lenge trebajmata ka oven resle maj dur perdal le alosarimasko ciklo.

Investicia ando jekhipe thaj arakhipe kontra e kulturake marimata

Vaš jekh kasavi transformacia si trebutne kadala akcie: 

• Te barjaren pes e investicie andi kultura thaj te šerutnjarel pes direkto o kulturalo financiripe katar o Bruselo, na katar e nacionalne šerutne forurja, te šaj te kerel pes kontrabalanca karing o abuzivo xasaripe le Evropake lovengo savenca del pes suporto pal e nacionalistikane thaj antidemokratikane vakjarimata.

• Te roden, te inspirin thaj te džutisaren e ideje save anen tangibilo, lungo-vrjamake rezultaturja andi kulturalo infrastruktura thaj o prindžaripe le romengo sar integralno kotor andar le Evropake societeturja.

• Te evaluisaren pes inke jekh data e kriterie vaš o eligibiliteto thaj te thon pes andre kondiciake kriterie ando kulturalo financiripe te džutisaren pes e translokalo kulturalno projekturja, specialo ande periferie save si vulnerabilo anglal e godisarde predžudekate thaj anglal o andipe le daravimasko.

• Te vazden po šajpe kaj si le kulturalo antreprenoriatos, specialo maškar e vulnerabilo komunitete, investindos ando buhljaripe le kulturalo industriako thaj te džutisaren le romane kulturalo produkatorjen te inkljon avri katar o biformalo butjaripe.

• Te thon andre programurja save den suporto pal i eksperimentacia thaj pa i inovacia ande periferie—kothe kaj e paruvimata andi kultura keren pes butivar—te šaj te godisarel pes palem o rolo le kulturake instituciengo, te buhljarel pes o akceso ki kultura vaš e manuša thaj te astarel pes neve forme artistikane ekspresiake katar e Evropune valorje thaj solidariteto. 

I Evropa nakhel andar bare pharimata save mangen jekh kolektivo eforto, vizia pe lungo-vrjama thaj politikani volja savi ka ačhol perdal akalaver alosarimata. Kana i EU si determinisardi te marel pes vaš i demokracia, trebal te kerel kondicie save den šaipe le romenge thaj savore themutnenge te dživen ke pengo sasto potencialo - thaj te anen kontribucia vaš o avutno sukceso le Evropake projektosko.