Butivar thode pučimata

So si i Romani Fundacia vaš i Evropa?

• The new, independent Roma Foundation for Europe, headquartered in Brussels, is the first institution of its scale and scope to be managed by Roma leaders. Our mission is to pave the way for positive change within the Roma community and to lay the groundwork for a rejuvenated Europe that champions equality, justice and fairness for all its citizens.
• We will work with Roma groups in the Western Balkans, Central and Eastern Europe, Spain, Italy and Germany.

Sostar sas kerdi i Romani Fundacia?

• Amaro cilo si te anas pozitivno paruvipe le romenge thaj te keras kontribucia ke Evropako avutnipe bazisardo pe žusticia thaj čačipe.

Sar si o dikhipe le fundaciako?

• Amari ambicia na-i te koncentrisaras amen pi politika katar i EU pal e roma, savi aresli phangli thaj dini rigate, ama pal e politike save len bari politikani atencia ande thema kaj si membrurja thaj kodola kaj si kandidaturja ki EU. Sar eksemplo, kamas te ovel amen jekh impakto ande polìtike pal o ekonomikano lačharipe, i investicia ande džanimata thaj antreprenoriato, le investiciako paketo vaš o Vestikano Balkano, i rekonstrukcia le Ukrainaki thaj toke e zeleno thaj digitalo tranzicie.
• Kadaja buti soske e roman nakhen andar sa kodola bare pharimata sar vi aver manuša andar i Evropa. Sar eksemplo, si karing 35 milionurja themutne andi EU kaj si dikhle sar čore pal i energia, maškar lende si vi e roma. Si 5,6 milionura italianurja save si čorore, maškar lende vi e roma. Sa kadalenca, kadala problemurja si proporcionalo but maj bare maškar e roma pal e butja kaj sas mukle palpale thaj e rezultaturja katar o rasizmo, o lungo vrjamako čororipe thaj i bilačhi politikani reprezentacia. Avere alavenca, svaki kriza thaj problema so del dab averen dukhavel vi maj but le romane komuniteten andar lengi bilačhi astarimaski pozicia.

Save si tumare vašno obiektivurja?

• I Romani Fundacia vaš i Evropa mangel te vazdel o sasto šajpe le romengo thaj te nakhel e bariere save si len but fundome riga andar savende maren pes — thaj, ande peski rig, te del vast te lačharen pes e pharimata andar savende nakhel i Evropa avdives.
• Pašal i advokacia thaj o politikano organizisaripen, ka keras investicie ando rodipen pal e phiravimata thaj e politikane adžukerimata le romenge thaj kadja, te anas e glasurja le romane alosarnenge andi media thaj ke politikane šerutne.

Save ka oven e šerutne butjake domenurja andi Romani Fundacia vaš i Evropa, thaj save si tumare cilurja pe kadala domenurja?

• Si te koncentrisaras amari buti pe domenurja le ekonomiake, politikake thaj kulturake:

Ekonomìa

• Ande jekh phuri Evropa, ame patjas ke e roma, i maj bari thaj maj terni etnikani minoriteta, reprezentin jekh baro ekonomikano potencialo. Te das valorja vaš kado potencialo, šaj, mangel te paruvel pes i perspektiva: andoo than te dikhas i situàcia le romengi sar jekh buti e publikane pokinimatengi, trebalas te dikhas lan sar jekh kazo vaš e publikane investicie, na soske si amenge drago e roma, ama vi vaš o lačhipe le Evropune ekonomiengo. 
• Ame anas solucie te sikavas o drom. Le Romane Edukaciake Fondosa (REF) barjaras neve droma te preparisaras le romane čhaven thaj ternen vaš i buti, specialno ando konteksto le digitalno thaj zeleno tranziciengo save ka sikavena amaro avutnipe. Ande kadala si o sikljovipe khere, e programurja palal i škola thaj e alternativno modelurja pal i digitalo edukacia. Pašal i edukacia vaš e čhave thaj e terne, vi investisaras te barjaras e džanimata le phurenge thaj te asistisaras len karing e thana le butjake kaj arakhen pes avdives.  
• Khetanes le Iniciativasa pal o Barjaripe le Romane Antreprenoriatosko (REDI), das vast le romane antreprenorjen te astaren finansiripe te šaj keren vaj te barjaren bisnisurja, vi vaš korkorutno butikeripe thaj vi vaš o keripe le butjake thanengo ande romane komunitete. Sa kadja, keras modelurja vaš publikane-privato partneriaturja save anen khetanes publikane thaj privato finance, bisnisurja, thaj guvernamentalo thaj biguvernamentalo aktorja.

Politika

• Le romengo voto — butivar ande bare numerja — sas savrjama manipulirime. E politikane partie kinen e voturja thaj daraven le romane alosarnen, thaj, ande maj ekstremo kazurja, e municipalitete kaj e roma si madžoriteto na-i len ni jekh reprezentanto ando lokalo konsilo. O rampanto rasismo, kombinisardo le ekonomikane deprivaciasa, kulturalno uštjavimasa thaj politikane ekskluziasa sas utilizirime mamuj e romane alosarne but deša beršenge. Kadala modelurja politikane phiravimaske na toke kerde bilačhes le romenge, ama sas e anglune signalurja pal o xasardo integriteto le Evropake demokraciengo.
• Keras buti le romane komunitetenca te phagavas e strukture katar o bango godisarimos, i korupcia thaj i represia save den šajpe te oven xoxavde e romane alosarne. Kerindos i nevi iniciativa Roma vaš i Demokracia (RFD) kamas te arakhas o integriteto le alosarimatengo thaj te das zor le romane alosarnenge, zorjarindos len te na meken pes kana kinen pes e voturja thaj kana keren pes aver alosarimaske manipulacie save phagen i čačutni reprezentacia thaj e demokratikane institucie.
• Pašal kodova, keras buti te paruvas i dinamika maškar e romane alosarne thaj e politikane kandidaturja, kerindos eforturja vaš o demokratikano responsabiliteto. Sa kadja, sikavas thaj treinisaras e avutne romane civilno thaj politikane liderja khetanes le stipendiake programosa katar  Romano Edukaciako Fondo (REF) thaj putaras netvorkoske platforme vaš e roma save si aba ande publikani administracia vaj ande alosarde thana.

Kultura

• Rasismo kontra e roma, butivar anavjardo antidžipsismo vaj romofobia, sas jekh dar kaj dikhljam lan maj anglal so andjas e avdivesutne kulturalo marimata andi Evropa. Sa kadalenca, sas but vrjama bilili samate sar jekh aberacia ande jekh generalo Evropuni kultura tolerancaki. Kadaja buti dinjas vast te zorjarel pes o kulturalo uštjavipe le romengo thaj i rasistikani polìtika savi daravel i sasti Evropa. 
• Kontra kadala trendurja, ame das vast i koezia, jekh-averesko respekto thaj o solidariteto bazisardo pe Evropune valorje pal o sajekhipe thaj ververipe. Le Evropake Romane Institutosa vaš Arte thaj Kultura (ERIAC), vazdas jekh progresivno than vaš i artistikani thaj kulturalo ekspresia andi Evropa. Vaš kado hatjaras o keripe le kulturalo infrastrukturako thaj o thovipe  thaj zurjaripe le historiake siklimasko ande škole. Vi hatjarel pes ke magas te nas ando manuš barikanipe, digniteto thaj personalo-respekto maškar e roma.
• Sa kadja, vaš e Roma vaš i Demokracia (RFD), das vast te barjarel pes jekh demokratikani kultura le dialogoski. Zumavas te vazdas platforme thaj praktike savende si phangli i demokratikani kultura thaj kontra lende keren buti le ekovoske-kamere le algoritmurenge katar i  socialo media.  Sar eksemplo, organizisaras publikane forumurja vaš o dialogo maškar e roma thaj maškar e romane alosarne thaj e politikane kandidaturja, kerindos buti te vazdas jekh jekhutno xatjaripe le khetane identiteturjengo thaj interesurjengo maškar e verver romane grupurja thaj maškar e roma thaj e gadže.

Sar zumaven te vazden le romane alosarnen thaj te keren šundo lengo glaso?

• E alosarimata andar i Polska sikavde ke kana o liberalno,  o zeleno, le pro-Evropako elektorato na džal ko alosaripe, i ekstremo čačutni rig kontra i Evropa thaj aver  si len sukceso. Kana e progresivno alosarne na džan ko voto, i ekstremo čačutni rig  thaj e ksenofobikane nacionalisturja aresen opre. Kodoleske, amaro plano si te mobilizirisaras le romane alosarnen, save si dikhle thaj dine dab katar i ekstremo čači rig thaj e ksenofobikane nacionalistja. Amaro mesadžo si kodo kana amen na džas te alosaras, si amen vi maj tikne šanse te keras amaro glaso šundo thaj te hatjarel pes amari zor.
• Džanas pal e palutne bulgarikane alosarimata thaj pal amaro korkoro datengo kidipe ke e roma kamen paruvipen. Sa kadalenca, sja so von nakhen si i direkto interakcia sa kodole partienca save sas ando kontakto lenca andi nakhli dekada. Neve politikane glasurja thaj progresivne partie na len samate le romane alosarnen vaj te thona len samate, von keren pes e patronurja le romenge. Kodoleske, but romane alosarne inke alosaren le purane partie. Amen kamas te zurjaras o dialogo maškar e progresivne partie thaj e romane komunitete te džutisaras le duje rigen  te realizin o potencialo penge khetanimasko.

Savo si o netvorko le Romane Fundaciako vaš i Evropa?

• Amaro netvorko membrurjengo si les andre le Evropako Instituto vaš Arte thaj Kultura (ERIAC), o Romano Edukaciako Fondo (REF), i Iniciativa pal o Barjaripe le Romane Antreprenoriatosko (REDI) thaj Roma vaš i Demokracia (RFD).
• Keras buti paše amare netvorkoske membrurjenca te vazdas o potencialo thaj e šajutnimata le romenge. Lindos samate e trin vašno riga le zorjarimaske - i ekonomia, i politika thaj i kultura - keras buti te paruvas o narativo pal e roma sikavindos lengo trebaipen vaš o adžutipen dži ko sikavipen lenge potencialosko sar dinamikane kontributorurja andi Evropa.
• Perdal kadava šerutno netvorko, ame ka kerjas partnerja le verver aliaturenca thaj amalenca te arakhas solucie vaš e roma save šaj te aven buhljarde thaj, ando than, te adžutisaras te lačharen pes e bare pharimata save si andi Evropa.

Kon si e roma?

• E roma si jekh etnikani grupa kaj dživde andi Evropa de kana našle andar i India de maj but sar 1000 berša maj anglal. O romano kulturalo barvalipe si les andre jekh barvali oralo tradicia, artake forme sar si o flamenko, jekh akcento pi familia thaj pi romani čhib. O romano identiteto butivar si sikavdo stereotipikanes sar kodo katar e eksotikane vaj avrutne “Gipsy”— jekh etiketa savi si dikhli butendar telutnes. I realiteta si but maj komplekso thaj verver.

Sode roma si ando EU?

• E roma si i maj bari etnikani minoriteta andar i Evropa. Andar jekh ginavdo totalo ko 10–12 milionurja andi Evropa, karing 6 milionurja trajn andi EU, thaj maj but andar lende si themutne ande jekh EU them.

Save thema andar i EU si len maj but roma?

• E estimacie le romane populaciake si but verver andar e diference kaj si ande metode le datenge kidimaske thaj e praktike pal i autoidentifikacia.
• Pal sar phenel o Konsilo le Evropako, o estimisardo numero le romengo adar e thema le EU si karing 750.000 (9,94%) andi Bulgaria, 490.000 (9,02%) andi Slovakia, 1.850.000 (8,63%) andi Rumunia, 750.000 (7,499%) andi Hungaria, 2000,000. (1,90%) andi Čehikani Republika, 750.000 (1,63%) andi Spania thaj 175.000 (1,55%) andi Grecia dži ke maj cira sar 1% ande akalaver thema.
• Ande sasto kontinento e roma malaven pen maj dur predžudekatenca thaj sistematikane bilačhimatenca.

Save pharimata nakhen e roma andi Evropa?

• Avdives e roma si i maj bari thaj maj bibaxtali etnikani minoriteta andar i Evropa. Ando berš 2003 jekh raporto katar e Khetane Nacie dinjas, angluno drom, zurale statistikane fakturja pal e bare pharimata andar savende nakhen e roma, andar lende o analfabetismo, čhavorengo meripe, bibučjaripe thaj segregacia andi edukacia. I bokh thaj o bilačho xabe, e bilačhe khera bi kanalizaciako vaj thovimaske kondicie, bi- sastimasko džutipe telal o standardo thaj aver faktorja keren le romen te ovel len o maj skurto dživdipe andi Evropa.
• Pašal e bistabilne dživimaske kondicie, e maj but roma andar i Maškarutni Estikani Evropa dživen ande khera kaj lenge kondicie na resen e globalno standardurja. Sa kadja si len pharimata te arakhen neve khera thaj nakhen andar evikcie vaj daran te na oven avri čhudine maj butivar de sar i generalo populacia.
• Maj but andar lende dživen telel le čororimaski linia, bi te ovel len bazutne butja sar si o pani thaj elektrika thaj daran ke šaj te na ovel len xabe. O pharipe ando akceso ke khera maškar e Roma thaj e gadže si buhljardo katar i diskriminacia thaj limitime opcie pala e socialo khera. Te arakhen maj but  pal kadava, dikhen o Habitat for Humanity’s Addressing Housing Deprivation of Roma in Central and Eastern Europe.
• Vaš maj but informacie pal e pharimata kaj nakhen len e roma andi Evropa, dikhen o sumaro thaj le datengo eksploratoro katar i Agencia vaš e Fundamentalno Čačimata - i romani anketa 2021.

Save pharimata nakhen e roma ande butjako marketo?

• E probleme phangle ko than le butjako thaj vi o bisekuriteto le butjako, o bibutjaripe thaj i diskriminacia ko than le butjako arakhen pes maj but, specialno ande thana kaj na-i len avantadžurja socio-ekonomikane. Soske si toke ¼ andar e roma kaj si len opral 16 berša lile andi buti thaj si bare pharimata phangle ko geno, kana vakeras pal e thana le butjake, but romane terne na studijsaren, na keren buti vaj škola (NEET). Ando Vestikano Balkano, sar eksemplo, maškar 16% thaj 33% andar kodola kaj si len 15–24 berša si dikhle sar NEET, aresindos karing o 500,000 ando 2020.
• E roma andar o Vestikano Balkano sas antreprenorja de but generacie. Sar eksemplo, andi Albania, opral 69% andar e romane murša thaj 47% andar e romane džuvlja keren buti korkore andi biformalo ekonomia, but maj but sar i aver rig le populaciaki.

Sar sas e roma dine avri andar i societeta?

• Ande šelberša kaj nakhle, e roma sas telal i opresia thaj maripen katar aver evropenja. Kana sas o Dujto Lumjako Maripen, e nazisturja mudarde šela mija roma (jekh vrjama anavjardi o Baro Porrajmos, vaj o Baro Pharajmos). Palal o maripe, e roma maj dur nakhle — thaj ande varesave thana, inke nakhen — mudarimata, violenca, zorasa sterilizacia, zorasa segregacia, evikcie thaj baro čororipe.
• Na but anglal, e politikane liderja andar i Evropa vazdine i xoli mamuj e roma te astaren popularno suporto. Lenge intolerancake mesadžurja si ašunde buhles  thaj butivar zorjaren i violenca andar i rig le manušengi thaj grupengi ande thema sar i Čehikani Republika, Hungaria thaj Rumunia, kothe kaj sas mudarimaske marimata, puštimata thaj phabarimata kontra e roma.
• E Roma si determinime te nakhen o bičačipe. Deše beršenca maj anglal, e Roma astarde te organizisaren pes ko maškarthemutno nivelo. Ande palutne berša, o numero le romane aktivisturjengo thaj liderjengo barilo, adžutisarde katar jekh generacia romengi kaj agorisarde e universitaro studie. Kadala aktivisturja keren buti te organizisaren penge komunitete, te vazden bazutne paruvimata thaj te mangen politikane akcie vaš i džusticia.

Savo procento andar e membrurja katar le Evropako Parlamento (MEP) si len origina romani? 

• Na-i MEP-urja kaj te ovel len romani origina ando 2024–2029 ke Evropako Parlamento. Ando 2019–2024 sas štar roma andar 705 eurodeputaturja. Kado sas o maj baro numero dži akana — inke toke 0.4% katar savore membrurja.

Sas kerde rodimata pal o modo sar e romane komunitete len e politikane decizie?

• Amare rodimata nadar o Vestikano Balkano sikaven kaj vi kana i demokracia si maj lačhi katar savore guvernaciake forme, vi maškar e roma, vi maškar e gadže, i regionalo media sikavel varesave brigake semnurja:
• Si jekh signifikanto maj tikno mangipe vaš i demokracia sar forma guvernaciaki maškar e roma (48%) de sar maškar e gadže (60%)
• Si jekh signifikanto maj bari indiferencia pal o tipo le guvernaciako (demokratikani vaj bidemokratikani) maškar e Roma (33%) de sar maškar e gadže (22%).
• Xatjaras kadaja buti  sar jekh klaro signalo ke e roma si xoljariko po modo sar i demokracia thaj vi e partie, e pro-Evropake političarja thaj e guvernurja – phiravde pes le romenca ande palutne 20-30 berša. Perdal ke kerel le romen te na džan te votisaren thaj te na ovel len politikani participacia, kadaja buti kerel buten te oven putarde karing i anti-demokratikani politika.
• I fundacia ka thovel maj but love ando rodipen pal e politikane phiravimata thaj mangimata maškar e roma thaj kadaja si te anel e glasurja amare komunitetenge sar alosarne andi media thaj karing aver politikane šerutne.

Kaj dikhen o maj baro potencialo le romane komunitetengo te anen kontribucia andi Evropa?

• Jekh exemplo si le butjako marketo. O tiknjaripe le butjake zorako andi Evropa šaj te ovel lačhardo kana kerel pes investicia ande roma, laki maj terni etnikani minoriteta. Ande but thema si dujvar vaj trinvar maj but ternimata smaškar e roma de sar maškar alalaver manuša. E roma si vi but adaptabilno, antreprenorja thaj vakeren but čhibja. Te na ovelas kadja, e roma na sas te ačhjon dživde pal e kondicie save nijekh aver etnikani komuniteta andar i Evropa na nakhjas.
• Si jekh baro potencialo te ovel muklo avri vaš inteligento politike, ama te aresas kothe trebal te paruvel pes i perspektiva. Ando than te dikhen i situacia e romengi sar jekh buti publikane pokinimatengi, e deciziake manuša trebalas te dikhen las sar jekh kazo pal publikane investicie.
• Amari ambicia, kodoleske, na si te las samate i politika le romengi andi EU, savi aresli izolirime thaj marginalo, ama pe politike save len bari politikani atencia ande thema membrurja thaj kandidaturja ki EU. Sar eksemplo, kamas te ovel amen jekh impakto ande politike save si dikhen o ekonomikano lačharipe, e investicie ande džanimata thaj antreprenoriato, o paketo le investiciengo vaš o Vestikano Balkano, o nevovazdipe le Ukrainako thaj toke e zeleno thaj digitalo tranzicie. Kadaja buti si soske e roma nakhen andar sa kodola bare pharimata sar aver manuša andar i Evropa.
• Sar eksemplo, si karing 35 milionurja themutne andi EU save si dikhle sar čorore andi energia, maškar lende si vi e roma. Si 5,6 milionurja italianurja save si čorore, maškar lende vi e roma. Sa kadalenca, kadala probleme si proporcionalo but maj bare maškar e roma andar i kauza le puranimaski thaj andar e konsekvence le rasismoske, le lungo vrjamake čororimaske thaj le bilačhe politikane reprezentaciake. Ande aver alava, svaki kriza thaj problemq kaj del dab averen, dukhavel vi maj zorales le romane komuniteten andar i kauza lenge astarimaske poziciaki savi sas maj bilačhi.
• Vaš maj but informacie pal e potencialo kontribucie le romenge, dikhen amari Roma vaš i Evropa 2030 agenda.