Si o maj baro hatjaripe andar o politikano spektrumo, de katar i čači ekstremo rig, dži ki bangi ekstremo rig. Orsar de verver si te oven lenge godisarimata, savore partidurja andar e 27 thema le Evropake Uniake hatjarde pen: o angluno drom de andar o 2004, ke nijekh korkoro rom na-i te ovel kotor andar o Parlamento le Evropako.
Ande aver alava, maškar e 720 thana kaj reprezentisaren le manušen andar i Evropaki Unia, nijekh than na sas garantisardo jekhe dženeske andar i maj bari minoriteta andar i Evropa. Šov milionurja manuša andar i EU dikhen o uštjavipe la maj vašno čačimasko andar jekh demokracia: o čačipe ki politikani reprezentacia.
I absenca jekhe romane reprezentantoski ando nevo Evropako Parlamento, pal e alosarimata kaj sas ando 9-to Juni, si jekh klaro reflekcia pal o modo sar e politikane organizacie andar i UE keren maj dur i doš te na den glaso savore minoritetenge andar amari societeta. O paradokso si ke i Evropaki Unia, kotor andar late sas kerdo te arakhel e čačimata le minoritetenge. Asamaski buti, na-i?
O proceso pal saveste e politikane partidurja alosaren e kandidaturja ingerel maj dur o bičačipe le sistemosko
Maj anglal, te ovas klaro: e politikane partidurja na keren dosta te thon pe penge liste le romen, soske e predžudekate thaj i diskriminacia inke si but bare. E procesurja pal savende e politikane partidurja alosaren e kandidaturja vaš penge elektoralo liste sikavel butivar thaj ingerel maj dur, e sistemikane bičačimata kontra e minoritaro grupurja. Le selekciake procesurja si kore thaj influjecisarde maj sigo katar i andrutni politika, de sar kodoja bazisaridi po merito vaj reprezentativiteto. Si jekh bango sistemo kaj si les bilačho impakto ande komunitete kaj si dine rigate sar si e roma.
Soske e stereotipurja si sjakade thaj o politikano suporto na eksistuil andral e patidurja, na-i šajpe te oven e roma thode pe elektoralo liste ande oprune thana. Kadaja telutni reprezentacia andi politika, na toke ke tiknjarel o glaso le romane komunitetengo ande legislativo procesurja, ama si lan vi jekh impakto ando barjaripe thaj i implementacia le politikengi save si kerde pal e specifično trebajmara.
O garavdo anti-gypsismo si akana maj klaro de sar nijekhdata ko politikano nivelo thaj o rezultato pharo te dikhes les le jakhenca: e roma na-i dikhle thaj na-i len politikane šajmata save trebanas konstitucionalo garantisarde. E udara phangljon de sar te puterdjon. Trin andar e štar europarlamentarja kaj sas roma ande le Evropako Parlamento, na maj sas pe liste kado berš.
Ande kado vaxt, i romani komuniteta marel pes maj dur kontra i stigmatizacia thaj i marginalizacia. O bipatjabe le instituciengo ande roma peravel maj dur o promovisaripe le čačimatengo ande kritikane domenurja, sar si e khera thaj i edukacia. Ande maj but evropune forurja, sar eksemplo, e romane komunitete si len maj dur bare pharimata soske na-i len akceso ke decento khera thaj butivar si segregisarde zorasa ande čore mahalave kaj na-i len kondicie lačhe.
But roma na kamen te den suporto le partidurjen save bisteren pengo dino alav pal so sas ginavde e voturja.
E romane čhave si butivar thode ande specialo klase edukaciake, toke pi baza lenge etniaki vaj pi baza le bulingoski thaj pal aver forme ekskluziake ande škole le statoske. I diskriminacia kerel lenge nasul andi edukacia thaj peravel lenge šanse vaš o avutnipe. I segregacia zorjarel e ekonomikane bisajekhimata thaj ingerel maj dur e stereotipurja.
Kado si o motivo soske i romani komuniteta na-i lan patjabe ande jekh sistemo kaj diskriminisardjas lan historikanes thaj kerel maj dur kadaja buti, bi te sikavel čačo intereso ke mangel te nakhel opral e sistemikane pharimata. Kadalake, but roma na mangen te džan ke alosarimata vaj te den vast le partidurjen kaj interesuin pen lendar toke ando vaxt le kampaniako – ama bisteren pengo dino lav jekhvar so sas ginavde e voturja.
O realiteto si ke bi te ovel financialo, logistikano thaj organizacionalo džutimos, e roma nakhen andar jekh maripe ande saveste na-i len nijekh šansa te dobisaren. Trebal amenge maj but de sar nange alava; trebal realo resurse thaj džutimos te ovel amen šajmata andi politikani reprezentacia. I EU si lan jekh bari influjenca te kerel standardurja thaj politike vaš e membro thema pal e čačimata le minoritetenge thaj pal i inkluzia. Kadaja šaj te del finace, dikhipe thaj direktive, save zorjaren le membro themen te lačharen i politikani inkluzia le romengi.
O maripe vaš o sajekhipe thaj inkluzia trebal te ovel amaro prioriteto, na toke soske si amenge drago katar e roma.
Kana le romen na-i len o šajpe te modelisare i politika, o demokratikano adžukeripe vaš i džusticia paruvel pes ande jekh muli litera. Savore manušen trebal lenge jekh glaso te reprezentisarel len ande le Evropako Parlamento. Si jekh buti phangli ki džusticia, digniteto thaj universalo čačimata le manušeske. Kana na mekas i politikani participacia le romengi thaj avere minoritetengi, našti te na adžukeras amen te na oven vakjarimata thaj antirasisto politike; o than sas preparisardo vaš i politikani normalizacia kodolengi kaj mangen jekh Evropa le parnengi bi te ovel lan diversiteta.
O maripe vaš o sajekhipe thaj inkluzia trebal te ovel amaro prioriteto, na toke soske si amenge drago katar e roma. E Evropa našti te džal maj dur mekindos palpale saste komunitete. Lengi ekskluzia na numaj ke kerel nasul kodolenge kaj si direkto dukhavde, ama vi kovljarel i Evropa našavindos o šajutno manušikano kapitalo thaj o promovisaripe le socialo hulavimasko.
Kana kotora saste andar i populacia si čhudine rigate katar i sasti kontribucia ko politikano thaj ekonomikano dživipe, kado tikjarel i inovacia, i produkcia thaj i socialo koezia, maj palal inkerindos po than o progreso thaj o stabiliteto le saste kontinentosko.
Kana nakhela amenge katar i dab le Evropune elekciengi si te ovel maj importanto sar nijekhdata te keras buti aktivo te keras egalo šanse vaš e roma. Lengi inkluzia ande savore riga katar le societetako barjaripe, zorjarel i valorja le diversitetaki sar pilono le demokraciako thaj le dživdjarde ekonomiako andi Evropa.
Ismael Cortés
Asocijme Profesoro ko Instituto le Filozofiako vaš i Pačja Unesco