Varesave phenen ke n-ai nijekh motivo te celebrisaras o Sumnaluno Dives le Romengo, ama si motivurja te celebrisaras barikane — na soske lačhardjam e probleme le romenge andar i Evropa, ama soske, perdal sa e pharimata, inke arakhas solucie te vazdas amen.
Ando ilo le bare marimatengo kaj si andi i Ukraina thaj andi Palestina bešel o pučipe pal i auto-determinacia, o čacipe ke jekh kolektivo isipe (eksistenca) vaj ki nacia. Kadala konflikturja si lile samatate katar sasto sumnal, ama si toke duj andar but aver ande savende o maripe vaš i auto-determinacia vaj o daravipe pal i auto-determinacia andjas bari dukh le manušenge.
I auto-determinacia si sa kodo pučipe kaj phiravel andar i godi le maj bare etnikane minoritetaki andar i Evropa avdives, ando Sumnaluno Dives le Romengo, e roma den pakiv pal jekh simbolo le auto-determinaciako thaj le khetanimasko. Kado dives anel amenge andi godi o angluno kidipe le romane intelektualurjengo thaj advokaturjengo opral sasti phuv, o Sumnaluno Romano Kongreso 1971.
Andi baza le tensiengi kaj sas ando Šudro Maripe, e romane intelektualurja opral sol duj riga le Sastrune Kortinake, kerde jekh deklaracia bidarutni: ame sam roma, na ciganja vaj orsavo anav kaj si amenge dino averendar. Das pakiv pal lengi bidarutni auto-afirmacia thaj sar lende, alosaras maj dur te lačharas e konflikturja le demokratikane politikasa thajre Marimasko thaj pal o genocido amare manušengo, na kamne te mangen nijekh phuv. Das pakiv pal lengi bidarutni auto-afirmacia thaj sar lende, alosaras maj dur te lačharas e konflikturja le demokratikane politikasa thaj na violencasa.
Sa kadalenca, varesave den rigate o barvalipe le Sumnalune Romane Divesesko vaš duj motivurja: Maj anglal phenen ke kodola kaj kidine pes vaš le Lumjako Romano Kongreso na sas len politikano legitimiteto; vaj na sas ni reprezentanturja le romane manušenge thaj ni thaj ni le verver kulturalo vaj religikane romane grupurjenge. Kadalake, soske adžukerel pes te respektisaras lenge decizie?
Čačimaste, na sas len nijekh politikano legitimiteto kaj te thol amen pe zor te markisaras kodo kidipe avdives. Vi kadja, si šela vaj milja iventurjenge pi sasti phuv ando 8-to aprilo thaj savore sikaven varesave vaj savore simbolurja save sas deklarisarde sar fundamentalo vaš amari kolektivo identiteta ande sa kodola berša kaj nakhle.
Te thovas kado andi perspektiva. O violento nacionalismo savo dikhas avdives pi sasti phuv mudarelj putaren universiteturja, muzeurja, mediake publikane institucie thaj aver zorake instrumenturja. Sa kadja, keren armie, den rigate aver grupurja vaj džan opral penge komšia. O violento nacionalismo savo dikhas avdives pi sasti phuv mudarel buten.
Vi kana na-i les politikano legitimiteto vaj institucie kaj obliguin vaj thon pe zor, o mesadžo le Sumnalune Romane Divesesko astardjas i imaginacia kodole romengi save mangen te oven kotor andar vareso maj baro de sar amare familie, mahalave, thema, religie vaj kontinenturja. Leski zor liljas jekh aver than: amaro mangipe te barjaras amari nacia bi te las samate vaj te daravas avere nacien.
I dujto obiekcia si ke na-i amen khancik te celebrisaras ande kado dives. O motivo vaš kadava phiravipe si butivar o čororipe ande saveste dživen avdives but roma. Ande kasavi situacia, von phenen, i celebracia učharel o realiteto katar amaro čororipe.
Sa kadalenca, si amen motivurja te celebrisaras, na soske lačhardjam savore probleme ama soske, perdal savore pharimata, inke arakhas solucie te vazdas amen. Te dikhas varesave eksemplurja kaj sikaven amari rezilienca.
Ando 2023, le Evropako Romano Instituto vaš Arte thaj Kultura (ERIAC) liljas jekh but baro francikano prizo vaš i maj lačhi historikani ekspozicia le beršeski. O ERIAC liljas o prizo ando parteneriato le Muzeosa Mucem andar o Marseille, jekh andar e 50 maj dikhle muzeurja opral i phuv, kothe kerdjas pes jekh ekspozicia pal i historia le romengi savi andjas opral 400.000 vizitatorja.
O berš kaj nakhlo, šov roma sas alosarde ando Parlamento le Slovakiako, jekh rekordo andi evropuni politika. Opral 50 političarja roma lile e lokalo alosarimata andar i Bulgaria, savi si lan o maj korupto, darano thaj brutalo alosarimasko than andar i EU. Maj but, jekh dikhimasko timo, kerdo andar 450 roma lile sama pal kadala alosarimata te šaj te arakhen vi e romane voturja thaj vi i demokracia andi Bulgaria.
Ke Evropune Kampionaturja pal o Vazdipepharimatengo, o Bozhidar Andreev, jekh rom kaj vazdel pharimata andar i Bulgaria, andjas jekh nevo Evropako rekordo pal 193 oke ki proba po than. Vov si jekh andar e but roma atleturja kaj kerdjas amen te ovas barikane pal o Sumnaluno Dives le Romengo kaj sas o berš kaj nakhlo Pašal o fakto ke si phanglo ke pesko sukceso, o Andreev si vi mentoro vaš aver terne atleturja ke pesko klubo kaj si les khere. Vov si jekh andar e but roma atleturja kaj kerdjas amen te ovas barikane pal o Sumnaluno Dives le Romengo kaj sas o berš kaj nakhlo.
Sa kadalenca andi godi, o Sumnaluno Dives le Romengo si les i zor te nakhel opral e xulavimata thaj te barjarel amari nacia, na soske si lan jekh formalo legitimiteto, ama soske phandel amen khetanes. Kerindos o romano dives barikanimasa na garavel o bibaxtalo realiteto andar o dživipe kasave bute romengo, ama maj sigo, del amen i zor te maras amen khetanes te lačharas amari situacia.
Celebrindos o Sumnaluno Dives le Romengo hatjarel pes te lošaljas pal sako pozitivo paso thaj lačho keripe, soske džanas ke e pharimata andar savende nakhas si maj bare thaj maj but, de sar kodola andar savende nakhen akalaver manuša kaj dživen paš amende. Orsavo semno vaš o progreso anel amenge andi godi ke ame sas te keras maj but de sar aver te aresas kothe.
Andi vrjama kaj dživas – pherdi konflikturja sar kodo andar i Ukraina thaj Palestina - o Sumnaluno Dives le Romengo si les jekh moralo hatjaripe perdal i sfera le romengi: sikavel jekh eksemplo pal i biviolento rezistenca angal o džungalimos. Vi kana aver na-i preparisarde te prindžaren i valorja katar o Sumnaluno Dives le Romengo – trebal te celebrisaras les kolektivo barikanimasa – barikanipe pal kon sam ame, sar aresljam ke kado punkto thaj so si te aresas.
Zeljko Jovanovic
Prezidento